Çay deyince aklımıza çoğu zaman sabah kahvaltısında içtiğimiz siyah çay gelir. Bitki çayı dediğimizde ise genellikle sağlığımız için bir fayda sağlamayı düşünürüz. Eğer hastalıklardan korunmak, hastalığın iyileşmesine yardımcı olmak için tamamlayıcı ve destekleyici olarak bir çay hazırlanmışsa bunun adı tıbbi çaydır. Bitki çayları ve karışımları geleneksel veya halk bilimi olarak hastalıkların tedavisinde yüzyıllardır kullanılmaktadır.
Tıbbi çaylardan yararlanabilmek için çayların uygun tarzda hazırlanması gereklidir. Demleme (infüzyon/enfüzyon), kaynatma dekoksiyon (dekoksiyon) ve soğukta bekletme (maserasyon) bilinen en yaygın bitki çayı hazırlama tekniklerindendir.
Demleme (infüzyon): Papatya çiçeği, nane yaprakları, ıhlamurun çiçekli kısımları gibi bitkinin çiçek ve yaprak gibi yumuşak kısımlarının kullanıldığı durumlarda sıklıkla tercih edilen çay hazırlama yöntemidir. Bitkinin aromatik bileşenlerinin yoğunlukta olduğu uçucu yağından faydalanmak üzere de bu yöntem kullanılır. Drog, bitkiden elde edilen faydalı kısımlara verilen isimdir.
Demleme usulü tıbbi çaylar, ham droğun ılık ya da kaynamış su ile kısa süre olgunlaşmaya (maserasyona) bırakılması ile elde edilir. Genel olarak %2’lik hazırlanır. Yani yaklaşık bir yemek kaşığı kurutulmuş bitki organının üzerine, bir bardak kaynar su eklenir. Kullanılan demlik veya bardağın ağzı kapatılır ve 5‐10 dk bekletilir. Demlendikten sonra süzülür ve ılık halde tüketilir.
Kaynatma (dekoksiyon): Zencefil ve tarçın kabuğunda olduğu gibi bitkinin toprak altı kısımları gibi odunsu ve geçirgenliği daha az olan dokuların (kabuk, odun, kök, tohum vs.) kullanıldığı durumlarda, maddenin drogdan ayrılıp suya geçişi daha zor olduğu için kaynatma işlemi tercih edilir. Suda çözünen ve ısıya dayanıklı bileşiklerin elde edilmesi için uygundur. Ihlamur çayında olduğu gibi etken maddesi uçucu yağ olan droglara yahut kediotunda olduğu gibi etkili bileşeni ısı ile bozulan droglara uygulanamaz.
Bazı durumlarda kaynatma işlemi öncesinde drog soğuk su ile birkaç saat bekletilebilir. Genel olarak %2’lik hazırlanır. Yani yaklaşık bir yemek kaşığı kurutulmuş bitki organının üzerine, bir bardak su eklenir. Karışım kaynatılır, kaynama başladıktan sonra 5‐10 dakika süre ile kısık ateşte kaynamaya bırakılır. Kaynatma işlemi droğun fiziksel özelliklerine göre 15-30 dk arasında değişebilir. Kaynatıldıktan sonra süzülür ve soğutulduktan sonra tüketilir. Kaynatma ile beraber bazı droglarda bulunan müsilaj isimli yapışkan madde de ekstreye/öze geçebilir, bu durumda çay bulanık olabilir, çay soğutulduğunda müsilajlar dibe çöker, bulanıklık kaybolur.
Soğukta bekletme (olgunlaştırma-maserasyon): Keten tohumu, ebegümeci, hatmi kökü, meyan kökü gibi genellikle müsilaj taşıyan bitkiler için bu metot tercih edilir.
Parçalanan drog üzerine su eklenir. Kapaklı bir şişe içine koyulur. Tercihen karanlık bir yerde, oda sıcaklığında bir süre (4-8 saat) bekletilir. Belirli aralıklarla çalkalanırsa verim artar. Gün boyunca kullanılacak miktarda hazırlanır. Soğuk olarak tüketilebilir veya içmeden önce ısıtılır.
Çay hazırlama ve tüketiminde önemli nüanslar:
- Uçucu yağ taşıyan drogları içeren çaylarda drog üzerine kaynar su döktükten sonra fincanın ağzını kapatıp 5-10 dk bekletelim. Kapaktaki damlacıkları bardağa geri kazandıralım.
- Kaliteli üretilmiş, ısı ve nemden korunmuş, doğru bitki kullanalım.
- Çayları taze kaynatılmış içme suyu ile hazırlayalım. Zira suyun tekrar tekrar kaynatılması içindeki mineral yoğunluğunu ve sağlığa etkisini de değiştirir.
- Sadece kök ve kabuk (radix ve cortex) droglarını kaynatalım. Diğer droglar için kaynatma uygulamayalım.
- Ebegümeci, keten tohumu, meyan kökü gibi müsilaj taşıyan drogları, soğuk su içersinde birkaç saat oda sıcaklığında bekleterek tüketime hazırlayalım.
- Parçalanmış droglardan hazırlanan çayları, bir tatlı kaşığı dolusu (yaklaşık 1.5-2 g) veya 1 yemek kaşığı (3-5 g) homojen karışım alarak hazırlayalım.
- Çay karışımları üzerine eklenecek kaynar su miktarının bir fincan (150-200 ml) olduğunu hatırlayalım.
- Tıbbi çay tüketeceksek vaktine ve miktarına dikkat edelim: genellikle sabah aç, yatmadan önce ve öğle yemeğinden birkaç saat sonra 1 fincan (150-200 ml) miktarınca içelim.
- Çayları, ılık ılık ve yudum yudum içelim.
- Tadı hoşumuza gitmeyen çaya şeker hastalığı veya hipoglisemi durumumuz yoksa şeker veya bal ekleyelim.
- Çayları taze hazırlayıp içelim. Kekik, nane, gül gibi uçucu yağ taşıyan droglarla hazırladığımız çayları uzun süre bekletmeden içelim.
Usulünce hazırladığımız tıbbi çaylardan hangi durumda şifa umalım?
- Melissa folium türü melisa çayı, stresli ve gergin geçen bir günün akşamında, taşıdığı sitral den dolayı sakinleştirir. Uyku bozukluklarında iyi gelir.
- Mürver çiçeği, ıhlamur ve nane karışımından oluşan bir tıbbi çay karışımı; akut soğuk algınlığında hastalığın ilerlemesini engelleyebilir.
- Papatya çayı, mide ve bağırsak iltihaplarında, ülser ve spastik kolitlerde rahatlama sağlar.
- Lavanta çayı, huzursuzluk ve uyku bozukluklarında kullanılabilir.
- Rezene, bebek ve çocuklarda gaz ve öksürük giderici ve uyku verici olarak kullanılabilir.
- Mate çayı, içerdiği kafein, tanen ve klorojenik asitten dolayı zihinsel ve bedensel yorgunlukta önerilebilir.
- Civan pençesi; içeriğindeki tanenler ve flavonoit bileşiklerden dolayı spazmolitik, hazım kolaylaştırıcı, dispepsi ve iştahsızlıkta kullanılabilir.
Bitki çayı çeşitlerinin doğal ve şifa verici etkileri hakkında belki sayfalarca yazı yazılabilir. Diğer yandan yararları kadar zararları da olabileceği göz ardı edilmemelidir. Bunlardan biri bitki çaylarının bilinçsiz kullanımı sonucu oluşan böbrek ve karaciğer sorunlarıdır. Oluşabilecek yan etkilerden korunmak için bitki çaylarının tüketimi konusunda dikkatli davranılmalıdır. Rahatsızlığı olan kişiler doktor tavsiyelerine uymalı; teşhis edilmiş bir kronik hastalığı bulunanlar bilhassa özen göstermelidir.
Ecz. Nimet Çetinkaya
Kaynakça
- Fitoterapi & Aromaterapi. Ecz. Nimet Özata
- Ö.Aslan Kalafatçılar ve A.İpek Kalafatçılar, Bitkiler ve Sağlık- Fitoterapi.
- eczacininsesi.com/dosya-detay.php?id=934
- eczacininsesi.com/dosya-detay.php?id=935
- eczacininsesi.com/dosya-detay.php?id=971
- otcnews.com.tr/tibbi-caylar/
- avansas.com/blog/bitki-cayi-rehberi-bitki-cayi-hakkinda-her-sey