Giriş
“Analitik ve Kritik Düşünme Becerisi” 21. yüz yılda kazanılması arzu edilen, temel yeterlilik ve önemli becerilerin başında gelmektedir.
Herhangi zengin ve önemli bir kavramı tanımlamak için birçok yol vardır. Çok farklı yönleri ve özellikleri ön plana çıkarılarak tanımlanabilir. Multidisipliner (birden çok bilim dalı ile ilgili) olan Analitik ve Kritik Düşünmeyi tanımlamak için de birçok yol vardır. Yine de bir kavramı tanımlarken görmezden gelinemeyecek temel bazı unsurlar vardır. Makalede Türkçe literatürde kullanıldığı şekli ile “eleştirel düşünme” olarak kullanılacaktır.
Buraya aldığımız mevcut tanımlarda eleştirel düşünmenin farklı yönlerini göz önüne seriyoruz. Yaşamın hangi alanları ile ilgili olduğunu, hangi bilim dalı ile irtibatlı olduğunu, bu tanımların ortak ve eksik yanlarını ortaya koyuyoruz. En son olarak ta, eleştirel düşünme için kendi tanımımızı yapacağız.
Bu makaleyi okuduktan sonra, farklı yönleri ile anlatmaya çalıştığımız eleştirel düşünmeyi sizin de nasıl anladığınızı ve tanımladığınızı, kendi kendinize yazarak ifade etmeniz, bir tanımlama çabası içine girmeniz analitik ve kritik düşünmeyi (eleştirel düşünmeyi) içselleştirmenize önemli bir katkı yapacaktır.
Tanımlar
Yazıyı hazırlarken yaklaşık yüz adet eleştirel düşünme tanımı derlemiş ve okunmuştur. Eleştirel düşünme ile ilgili bütün tanımları topladığımız iddiasında da değilim. Yine de birçok tanımdan önemli gördüğüm 41 adet tanımı farklı özelliklerini gözeterek buraya almayı uygun gördüm.
Ağargün (2010), Kritik ve analitik düşünme zihinsel işlevlerin kullanıldığı bilişsel bir aktivitedir. Dikkat, hafıza, muhakeme, algılama ve çıkarsama yapma gibi bir dizi zihinsel sürecin eşgüdüm içinde etkileştiği bir süreçler bütünüdür. Seçme, kategorize etme, tümevarım, tümdengelme, mecaz, benzetme, ayrıştırma ve soyutlama gibi kritik ve analitik düşünmenin bileşenlerinden de söz edebiliriz.
Akınoğlu (2001), bilgi edinme sürecinde irdeleyebilmeyi, çok yönlü sorgulayabilmeyi gerektiren, düşünme süreçlerini etkili, tarafsız ve disiplinli bir şekilde uygulayabilmeyi, yeni durum ve ürünleri kriterlere dayalı değerlendirmeyi ve geliştirmeyi içeren zihinsel ve duyuşsal bir süreçtir,
NPEC (National Postsecondary Education Cooperative) (2001), sınırsız çözümlerin var olabileceği, açık uçlu bir durumda daha geniş bir muhakeme,
Amerikan Felsefe Birliği (1990), kişinin kendi kararlarını amaçlı bir biçimde düzenleme süreci (Yıldırım, 2010: 27; Karabacak, 2011: 8)
Argüden (2007), önyargıların, varsayımların, sunulan her türlü bilginin sınandığı ve değerlendirildiği; farklı yönlerinin ve sonuçlarının tartışıldığı ve sonunda bir karara varmayı hedefleyen bir düşünce biçimi (Evren, 2012, s. 29; Cihaner, 2007, s. 10; Şentürk, 2009, s.19),
Askar vd. (2005), bireyin bilgi ile etkileşiminde bilgi edinme, kullanma ve üretmede problem çözme ile birlikte gelişmesi amaçlanan bilişsel ve duyuşsal bir özellik; insanın kendini geliştirme ve öğrenme sürecini birey olarak kontrol etmesini sağlayan bir güç ve bu bakımdan öğrenmede özgürlüğü sağlayan bir amaç,
Brad (1994), bilginin “ne” olduğundan ziyade “nasıl” elde edileceğini ve kullanılacağını bilme (Korkmaz, 2009, s. 1; Ergüven, 2011, s. 11),
Brouwer (1996), kavramsallaştırma, uygulama, analiz ve sentez yapabilme ve/veya bilgi kaynakları ile gözlem, deneyim, akıl yürütme veya iletişim gibi kazanım yollarını içeren inanmaya veya yapmaya rehberlik eden bir süreç (Yahşi Cevher, 2008, 32; Schreglmann, 2011, s. 33; Cihaner, 2007, s. 10).
Cevher (2008), analiz, akıl yürütme, değerlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluşan ve bağımsızlık, açıklık, mantık, güvenilirlik taşıyan bir düşünme biçimi,
Chaffee, kendi düşüncemizi ve başkalarının düşüncelerini daha iyi anlayabilmek ve düşüncelerimizi anlayabilme becerilerimizi geliştirmek için gerçekleştirilen aktif ve fonksiyonel bir süreçtir (Kökdemir, 2001; Ay, 2005, s. 12; Deniz, 2009, s. 6; Çığrı Yıldırım, 2005, s. 6).
Chance (1986), olguları analiz etme, düşünce üretme ve onu örgütleme, görüşleri savunma, karşılaştırmalar yapma, çıkarımlarda bulunma, tartışmaları değerlendirme ve problemleri çözme yeteneğidir (Şahinel, 2001, s.4-5; Kaya, 2010, s.34; Schreglmann, 2011, s.30; Evren, 2012, s. 29; Tosun, 2014, s.21; Çığrı Yıldırım, 2005 s.6; Karabacak, 2011, s.8),
Craft (2003) tartışmaları düzgün bir şekilde yapılandırma ve yorumlama yeteneği (Hotaman, 2008, s.17),
Crawer (1989), bilgiyi edinme biçimi, açıklamalar üretme, görüşleri yargılama ve kavramlar arasındaki ilişkileri yapılandırma (Şahinel, 2002, s. 4-5; Kaloç, 2005, s. 54; Evren, 2012, s.30),
Cüceloğlu (1993), kendi düşünce süreçlerimizin bilincinde olarak, başkalarının düşünce süreçlerini göz önünde tutarak, öğrendiklerimizi uygulayarak kendimizi ve çevremizde yer alan olayları anlayabilmeyi amaç edinen aktif ve organize bir zihinsel süreç,
Çıkrıkçı (1996), doğuştan getirilmeyen, dolayısıyla sonradan edinilen ve yaşam düzeyiyle doğru orantılı gelişen bir beceri,
Çubukçu (2007), kendi düşüncelerimizi ve başkalarının fikirlerini anlayabilmek ve düşünceleri açıklayabilme becerimizi geliştirmek için etkin, örgütlü ve işlevsel bir bilişsel süreç,
Delphi Raporu (1990), yorumlama, analiz, değerlendirme ve çıkarımla birlikte kararın dayandığı delilsel, kavramsal, metotsal, ölçütsel ya da içeriksel incelemelerin açıklamasıyla da sonuçlanan amaçlı, öz düzenleyici bir karar mekanizması (Şentürk, 2009, s.
21; Demir, 2006, s. 29)
Epstein (1999,) çok fazla bilginin ve insanları ikna etmeye çalışan çok fazla kişinin olduğu dünyaya karşı bir savunma (Yurtsever, 2011, s. 90),
Evren (2012, s. 32), kişinin ele aldığı bilgiyi direkt kabul etmek yerine, bilgiyi kendi zihinsel sürecinden geçirerek, belli ölçütlere dayandırması ve sonuçta yeni bir yargıya ulaşması,
Fosnat (1996), önyargı ve tutarlılığı değerlendirme, birinci ve ikinci kaynakları, fikirleri ve iddiaları ayırt etme, çıkarım ve nedenleri değerlendirme, tanımlamaların yeterliliğini ve sonuçların uygunluğunu ölçebilme süreci (Üstünlüoğlu, 2006, s.19; Hotaman, 2008. s, 17)
Gündoğdu (2009), herhangi bir konu, olgu ve fikir üzerinde açıklık-seçiklik, tutarlılık, mantıklılık, şüphecilik ve doğru akıl yürütme gibi bazı ölçüt ve yöntemleri esas alarak; doğru olmayan düşünme biçimlerini tanıyan, kanıtlara ve sonuçlara önem veren araştırma temelli daha derin bir düşünme eğilimi, tutumu ve becerisi sergileyen, böylelikle de sadece herhangi bir sonuca değil tutarlı, makul sonuçlara ve yargılara ulaşmayı amaçlayan, hem problem çözme hem de problem görme kapasitesi sayesinde, kendi düşünme sürecini sürekli denetim altında tutarak değişmeye ve kendi kendini düzeltmeye açık olan bir düşünme,
Güneş (2007), kuşku temelli sorgulayıcı bir yaklaşımla konulara bakma, yorum yapma ve karar verme becerisi,
Gürkaynak vd. (2008), bireylerin amaçlı olarak ve kendi kontrolleri altında yaptıkları, alışılmış olanın ve kalıpların tekrarının engellendiği, önyargıların, varsayımların ve sunulan her türlü bilginin sınandığı, değerlendirildiği, yargılandığı ve farklı yönlerinin, açılımlarının, anlamlarının ve sonuçlarının tartışıldığı, fikirlerin çözümlenip değerlendirildiği, akıl yürütme, mantık ve karşılaştırmanın kullanıldığı ve sonucunda belirli fikirlere, kuramlara veya davranışlara varılan düşünme biçimi,
Hayran (2002, s. 16), bir bütünü aydınlatma, gerçeğin ne olduğuna ilişkin bilgi toplayıp, doğruyu bulma çabası ve bu yönüyle çok yönlü bir bakış açısı,
Hotaman (2008), kararlı zihinsel aktivite, eğitimli bir bireyin sahip olması gereken bilişsel bir beceri ve bilgi üretimini hareket ettiren motor; bir problemin ortaya konularak akıl yürütme yoluyla çözümüne yönelik bir yaklaşım,
İpşiroğlu (2002) sorunların özüne inen, çeşitli açılardan irdeleyen, anlamaya çalışan, gerekirse karşı çıkabilen, en gelişmiş ve en ileri düşünme biçimi; saplantısız, nesnel ve derinlemesine düşünme (Schreglmann, 2011, s. 27; Evren, 2012, s. 31; Cihaner, 2007, s. 8),
Kale (1993), eylem ve inanma için ölçütler belirleme, düşünsel şüphecilik ve konu ile ilgili tüm bilgileri edinene kadar açıklamalardan şüphe etme,
Kasımoğlu (2013), ailenin verdiği özgüvenle başlayıp yaşamın her evresinde ilerleme gösteren bir düşünme becerisi,
Kazancı (1989), bireyin karşılaştığı olgu, durum ya da olayları; tutarlılık, doğruluk, geçerlilik ve güvenilirlik açılarından inceleme, yorumlama, yargılama ve değerlendirme (Yıldırım, 2010, s. 25; Schreglmann, 2011, s. 29)
Orhan (2010, s. 63), insanların çeşitli yollarla elde ettikleri bilgiyi olduğu gibi kabullenmek yerine inceleyip sorgulayarak belirli ölçütlere göre değerlendirerek bir sonuca varıldığı düşünme çeşidi,
Öncül (2000, s. 424), öneri ve kanıtların dikkatli değerlendirilmesine dayanan ve ilgili tüm etmenleri hesaba katarak nesnel bir yolla sonuçlara varan, mantığın geçerli yöntemlerini kullanan bir düşünme türü,
Özatalay (2007, s. 76), ezberden uzak, analitik düşünebilen bireyin karşılaştığı durumlar karşısında “niçin” sorusu sorarak akıl yürütmesi,
Özden (2005), kendi düşünce süreçlerimizin farkında olarak başkalarının düşünme süreçlerini göz önünde tutarak, öğrendiklerimizi uygulayarak kendimizi ve çevremizde yer alan olayları anlayabilmeyi amaç edinen aktif ve organize zihinsel süreç,
Patrick (1986) kamuyla ya da diğer konularla ilgili alternatif duruş sergileme, politik karar alma, araştırma yöntemleri, açıklamalar, iddialar hakkında doğru hüküm vermek için ölçüt kullanma ve bunları formülleştirme (Özensoy, 2011, s. 14),
Paul (1998), gözlem ve bilgiye dayanarak sonuçlara ulaşma (Hotaman, 2008, s. 17; Ergüven, 2011, s. 11; Yıldırım, 2010, s. 27; Schreglmann, 2011, s. 30),
Petress (2004) varsayımları, kavramları, gizli anlamları, kanıtları değerlendirme ve sonuçları değerlendirmeyi kontrol etme, inceleme (Obay, 2009, s. 33)
Rudd (2007), amaca yönelik düşünmenin eşsiz bir yolu; sistematik düşünen ve bunu alışkanlık hâline getiren, entelektüel alçak gönüllüğe, empatiye, açık fikirliliğe ve cesarete sahip bir bireyin, entelektüel bütünlük içerisinde gerçekleri incelemesi (Yılmaz Özelçi, 2012, s. 17)
Walsh ve Paul (1988), her bireyde olan ve geliştirilebilen bir beceri (Gülveren, 2007, s. 19)
Walters (1986), okuma, yazma ve tartışmada ortaya çıkan tereddütleri belirleme, açıklama, değerlendirme ve yanıtlamada öğrencilere yardımcı olan problem çözme yöntemi (Şahinel, 2001, s. 4-5; Evren, 2012, s. 29; Çığrı Yıldırım, 2005, s. 8)
Watson ve Glaser (1964), bilgi, beceri ve davranışlardan oluşan karma bir düşünce süreci (Schreglmann, 2011, s. 30; Şahin, 2009: 30; Deniz, 2009, s.6; Karabacak, 2011, s. 8)
Yağcı (2008), bir problem durumunun deneyimlerimizden, ilgilerimizden, becerilerimizden yola çıkarak akıl yürütmeye dayalı farklı çözüm yollarını değerlendirip sonuca varma.
Tanımların Ortak Yönleri
Bu tanımların anahtar ifadeleri belirlenerek eleştirel düşünmenin birtakım temel özellikleri belirlenebilir. Gerek yukarıya aldığımız gerekse buraya alıntılamadığımız ancak araştırma sürecinde okuduğumuz eleştirel düşünme tanımlarında geçen anahtar ifadeler şunlardır:
Zihinsel süreç, kanıt, soru, öngörü, deneyim, çıkarım, delil, üst biliş, karar mekanizması, analiz, mantık, özdenetim, empati, nesnel, bağımsız, şüpheci, özgüven, geçerlik, amaçlılık, bağlama duyarlılık, nedensellik, esneklik; seçme, yorumlama, değerlendirme ve kavramsal, metotsal, ölçütsel bilgiyi elde etme, değerlendirme ve kullanma; bilgi edinme, görüşleri yargılama, kavramsal ilişkileri yapılandırma, yaşantı kaynaklı düşünme, düşünce üretme, düşünceyi örgütleme, güçlü bir kaynak, düşünme süreçlerinin farkında olma, ölçütlere dayandırma, düşünerek karar verme, öze inme, irdeleme, gözlem, tartışma, açıklama, soru sorabilme, belirsizliğe karşı toleranslı olma, yaratıcı düşünme, analitik düşünebilme, problem çözme, açıklık-seçiklik, tutarlılık, mantıklılık, şüphecilik ve doğru akıl yürütme, çıkarım yapma, karşılaştırma, alternatifler üretme, farklı yönler bulma; (fikir, varsayım, yargı, bilgi, sonuçları) değerlendirme, test etme, sınama; (birinci/ ikinci kaynakları, fikirleri, iddiaları) ayırt etme.
Bu anahtar ifadeleri kısaca şu ana başlıklarda toplamak mümkündür: Amaçlı ve kasıtlı eylem, bilgi toplama, akıl yürütme, esneklik, çıkarımda bulunma, değerlendirme, uygulama.
Tanımlara Eleştirel Bakış / Eksik Yönleri
Yukarıdaki tanımlardan da anlaşılacağı üzere eleştirel düşünme, bir amaç için yapılan, üst düzel bilişsel beceri gerektiren sistematik düşünme sürecidir. Ancak bu amacın ne olduğu tanımlarda belirtilmemiştir. Eleştirel düşünme bilişsel bir beceri olduğu için, bu beceriye sahip olan eleştirel düşünürün düşünme kalitesi artacaktır. Bu durum yaşam kalitesinin artmasını da beraberinde getirecektir. Yaşam kalitesi ise bireyin kendi içinde iç huzuru yakalamasına ve hakikate erişmesine, dış dünyada ise barış ve adaletin gerçekleşmesi için aktif ve belirleyici rol almasına bağlıdır.
Yukarıdaki bir iki tanım hariç tamamına yakını, konunun sadece eleştirel (kritik, sorgulayıcı) yönüne vurgu yapmıştır. Analitik yönü pek vurgulanmamıştır. Analiz etme, konuyu veya sorunu çözmek için alt başlıklara ayrıştırma vurgusu zayıftır. Her ikisinin (analiz etme ve kritik etme) birlikte kullanımı ise daha da azdır.
Sonuç
Yukarıda tanımların eksikliğini ifade ettiğimiz yanlarını da tamamlamaya çalışırsak şöyle bir tanıma ulaşabiliriz;
Aklı eren her iyi niyet sahibinin;
İçe dönük olarak, kendi varlığını, niyetini, varlık âleminde birlikte bulunduğu mahlûkatı, yaşamın anlamını, varoluş amacını sorguladığı, iç huzura ermek amacı ile yaptığı hakikat arayışı(dır)
Dışa dönük olarak, dünya gidişatını yönlendiren sistem ve organizasyonları daha iyi tanımak, politikalarını ve neticelerini daha iyi hesap edebilmek, gelişmeleri doğru değerlendirme ve anlama yeteneğini geliştirmek, iyi insanların dünya politikalarında daha aktif ve belirleyici rol almaları ve iyiliği ön plana çıkarabilme fırsatları… için ulusal ve uluslararası düzeyde meydana gelen sosyal, siyasi ve iktisadi olayların sebeplerini ve arka planını, dünya gidişatını yönlendiren sistem ve organizasyonların amaçlarını sorgulayan ve bu olaylara/sorunlara iyi, doğru, güzel, faydalı, haklı ve üstün çözümler üretmeyi sağlayan, öğrenilebilen ve geliştirilebilen, üst düzeyde bilişsel beceri gerektiren sistematik bir düşünme süreci, bir düşünme disiplini, barış ve adalet arayışıdır.