Afet gibi normal yaşamı kesintiye uğratan olağanüstü durumlarda sağlıklı beslenmenin sağlanması son derece önemlidir. Bazen doğal, zaman zaman insani kaynaklı olabilen afetler ve acil durumların düzenli bir şekilde yönetilmesi mümkündür. Afet ve acil durumlarda gıda tedariki ve beslenmeye yönelik bireysel ve toplumsal farkındalığın artması afetler sonucunda meydana gelebilecek beslenme kaynaklı sağlık sorunlarının ve hatta can kayıplarının azalmasını sağlar.
Gıda tedariği ve beslenmenin kurumsal yönü
Gıda ve beslenmeyi yönetmek ve desteklemek için, gerekli malzemelerin (gıdaların) güvenli bir şekilde depo edilmesi ve bunlara ihtiyaç duyulduğu anda, yardım stoğunun yönetilmesi gibi temel faaliyetler de dahil olmak üzere bir sistem kurulur. Bu sistemde iki yaklaşım eş zamanlı olarak yürütülür. Birincisi afete maruz kalan toplumun yeterli ve güvenli bir düzeyde beslenmesini sağlamak, ikincisi ise yüksek riskli grupların (bebekler, hamileler, hastalar ve yaşlıların) yeterli ve dengeli bir şekilde beslenmesini sağlamaktır. Ülkemizde bu faaliyetler Kızılay ve Afad tarafından koordineli olarak yürütülür. [i]
Büyük kayıplara neden olan afetlerde sağlık ve beslenme hizmetlerinin organizasyonunun etkin bir şekilde sağlanması, felaketin hem fizyolojik hem de psikolojik sonuçlarının üstesinden gelinebilmesini sağlar. Beslenme hizmetlerinin organizasyonu, kaynakların verimli kullanımına yönelik gerekli uygulamaları içeren hızlı, etkin, basit plan ve programlardan oluşur. Acil durumlarda beslenme programlarının amacı; yeterli, dengeli ve sağlıklı beslenme koşullarını sağlamak ve insanların yetersiz, dengesiz ve sağlıksız beslenmesini önlemektir.
Afet ve acil durumlarda normal yetişkinler için kişi başına enerji gereksinimi günde ortalama 2.100 kaloridir. Söz konusu enerji; yaklaşık 450 gr. tahıl, 25 gr. yağ, 50 gr. kuru baklagiller içeren yemekler ile sağlanır. Toplam enerjinin 10-12 % si proteinden, 17 % si yağlardan karşılanır. Bu besinlere ek olarak çay, şeker, tuz (iyotlu), baharat, bulunabiliyorsa taze sebze ve meyveler kültürel ve beslenme alışkanlıklarına bağlı olarak sunulur.
Afetzedelere yönelik beslenme programları yapılırken toplumda risk gruplarının öncelikle düşünülmesi gerekir. Bunlar arasında yer alan 0-5 yaş grubu çocukların beslenmesine normalden daha fazla özen gösterilmesi önerilir. Özellikle 0-1 yaş grubu çocukların emzirilmesi afet dönemlerinde önemi artar. Afet durumunda annelerin psikolojik yönden olumsuz etkilenmesi süt salgılanmasında azalmaya veya tamamen kesilmeye neden olabileceği için annenin bebeğini emzirmesi konusunda sürekli desteklenmesi gerekir. Afette anne kaybedildiğinde, yaralandığında ya da emzirme için sütü yeterli gelmediğinde, 6 ay-1 yaş arasındaki bebeğin beslenmesinin süt, yoğurt, muhallebi çorbaları, bisküvi, yumurta, tahıl unu ve sebze çorbaları, taze meyve suyu ve püreleri şeklinde olması önerilir.
Hamile kadınların afet durumu için belirlenen günlük beslenme düzenine ek olarak günde 2 su bardağı süt ve yoğurt tüketmesi tavsiye edilir. Hamilelerin, taze meyveleri iyice yıkadıktan sonra tüketmeleri istenir.
Afet ve acil durumun ilk saatlerinden itibaren başlayan ve 0-72 saat aralığında sunulan beslenme hizmeti erken dönem beslenme hizmetidir. Afet ve acil durumu takip eden kritik saatlerde afetzedelere sıcak bir içeceğin (çorba, çay, yüksek enerjili besin maddeleri vb.) verilmesi, beslenme ihtiyacını karşılarken afetten etkilenen insanlara psikolojik destek sağlayan bir araçtır. İlk günlerde ekmek, simit, kek, bisküvi, meyve suyu, yüksek enerjili besin maddeleri gibi hazır gıdaların verilmesi tedarik edilme ve tüketilme kolaylığı, herhangi bir işlem gerektirmemesi ve çabuk bozulmaması açısından önemlidir.
Afet ve acil durumun büyüklüğüne göre beslenme hizmetinde kullanılacak araçlar değişiklik arz eder. Afet ve acil duruma hızlı ve etkin müdahale hayati önem taşıdığından dolayı alana kolay intikal edebilen, kurulumu kolay ve hızla hizmet sunabilen araçlar kullanılır. Kapsamı ve hizmet kapasitesi dar alanlarda öncelikle ikram araçları kullanılırken; kapsamı geniş ve büyük hizmet kapasitesi gerektiren alanlarda ikram araçları ile birlikte mobil mutfaklar, mobil fırınlar, mutfak kitleri, seyyar mutfaklar ve modüler sistemler de eş zamanlı olarak sevk edilir ve kullanılır. Erken dönem beslenme hizmeti süresince pratik olarak temin edilebilen ve kolaylıkla dağıtımı yapılabilen ürünler şöyledir:
Acil Beslenme Kiti:
Sıcak yemek servisi başlatılana kadar beslenme hizmetinin kısmen yerine getirilebilmesini sağlamak amacıyla hazırlanmış kitlerdir. Acil Beslenme Kiti içerisinde en az 1 adet tuzlu ve 1 adet tatlı bisküvi, 1 adet 200 ml. meyve suyu ve 1 adet 0,25 ml. su bulunur.
Kumanya
Olası bir afet ve acil durum sonrasında ilk 72 saat içerisinde afetzedelerin acil beslenme ihtiyacını karşılamak amacıyla pratik, hijyenik ve sağlıklı koşullarda sunulan beslenme hizmetidir. Genelde kolay temin edilebilir, hazırlanabilir ve kalori değeri yüksek gıdalardan oluşur. Büyük ölçekli afetlerin ilk günlerinde sıcak yemek dağıtım ekipmanları tesis edilene kadar afetzedelerin beslenme ihtiyacının karşılanması için kullanılır. Kumanya içeriğinde peynir, ekmek, helva, meyve, yüksek enerjili beslenme malzemeleri ve içme suyu bulunur. Kumanyalar, ihtiyaç duyulduğunda zaman zaman uzun süreli beslenme faaliyetlerinde ara öğün olarak da dağıtılır.
Soğuk ve Sıcak İçecek
Olası bir afet ve acil durum sonrasında ilk 72 saat içerisinde afetzedelerin acil beslenme ve sıvı ihtiyacını karşılamak amacıyla ve sıcak yemek dağıtım hizmeti tam kapasite ile sunulana kadar verilen çay-çorba benzeri sıcak içeceklerdir.
Yüksek Enerjili Beslenme Malzemeleri
Yüksek enerjili yiyecekler sindirimi kolay, vitamin ve mineral bakımından zengin, doğal ve besin değeri yüksek yiyeceklerdir. Genellikle enerji veren yiyeceklerle yüksek kalorili yiyecekler birbiriyle karıştırılır; ancak bu ikisi birbirinden tamamen farklıdır. Tam tahıl ekmeği, patates, havuç, kabuklu meyveler gibi yüksek enerjili yiyecekler tercih edilebilir. Aksine kişi kendini bitkin hissettiğinde yüksek kalorili bir fast-food menüsü yememelidir. Zira kan şekerinin dalgalanmasına neden olacağı için bir süre sonra kendini daha yorgun hissetmesine sebep olur.
Acil dönemin sonlanması, ihtiyaç tespit çalışmalarının tamamlanması ile afetzedelerin toplu olarak geçici/kalıcı barınma ünitelerinde barındırılması aşamasında (72 saat ve sonrasında) uzun dönem beslenme hizmeti başlar. Afetzedelere sıcak yemek hizmeti sunumu gerçekleştirilir. Bu dönem iyileştirme süreci de göz önünde bulundurularak yürütülür. Afetzedelerin normal yaşam koşullarına dönmeleri ve içinde bulunduğu koşullara uyumun sağlanmasının ardından, sıcak yemek hizmeti sonlandırılarak aile mutfak seti dağıtımı ve kuru gıda yardımı yapılır. Kuru gıda yardımları, toplumun beslenme alışkanlıklarına uygun olarak afetzedelerin kendi ihtiyaçlarını karşılayabilecek duruma gelene kadar geçen süre zarfında kesintisiz devam edebilir.
Gıda Paketi
Afetlerde dağıtılmak üzere önceden hazırlanmış, içerisinde bir ailenin ortalama 7 günlük beslenme ihtiyacını karşılayabilecek gıdalardan oluşan paketlerdir. İçeriğinde mercimek, nohut, pirinç, kuru fasulye gibi kuru gıdalar ile tuz, yağ ve şeker gibi temel gıda maddeleri bulunmaktadır. Gıda paketlerinin ağırlığı ortalama 20,75 kg’dır. 5 kişilik yetişkin bir ailenin uluslararası insani standartlar çerçevesinde günlük 2.100 kcal’lik minimum enerji ihtiyacı göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Gıda paketi, genellikle dağınık yerleşim ve toplu barınma alanlarında acil dönem sonrası afetzedelerin kendi kendilerine yemek pişirme imkânlarına sahip olmaları durumunda dağıtılır. Gıda paketi dağıtımı, afetzedelerin normal yaşama dönüş süreçlerine yardımcı olmaktadır.
Mutfak Seti
Afetzedelerin normal hayatlarına dönmelerini sağlamak amacıyla; 5 kişilik bir ailenin yemek pişirebilmesi, pişirilen yemeğin ayrı kaplarda yenebilmesi ve muhafaza edilebilmesi için aile mutfak seti dağıtılır. Toplam koli ağırlığı yaklaşık 7,5 kg’dır. [ii]
Gıda tedariği ve beslenmenin bireysel yönü
Afet durumunda beslenme, fizyolojik ve psikolojik açıdan büyük önem taşır. Afet durumunda, ev koşullarında beslenmeden çadırkent koşullarında beslenmeye geçiş nedeniyle bazı sağlık sorunları ortaya çıkabilir: İshal, enfeksiyon hastalıkları, deri enfeksiyonları, hepatit, kızamık gibi rahatsızlıklar, anemi, vitamin yetersizlikleri (özellikle A ve C vitamini), yeme bozuklukları görülebilir. Kronik hastalık komplikasyonları, diyabet, sindirim sistemi kanamalarının da ortaya çıkabileceği afetlerde, beslenmeye özen gösterilmesi ile bu tür sağlık sorunlarının önüne geçilebilir. Afet bölgelerinde yaşayanların beslenme konusunda daha duyarlı olması gerekir.
Bireysel açıdan dikkat edilmesi gereken bazı maddeler şunlardır:
- Üzerinde etiketi olmayan, çatlak ya da kapağı bombeleşmiş konserveler tüketilmemelidir.
- Açıkta bırakılmış, bekletilmiş, son kullanma tarihi geçmiş besinlere dikkat edilmesi gerekir. Pişirilmiş yiyecekler kısa zamanda tüketilmelidir.
- Yiyecekler açıkta bırakılmamalı ve kapalı bir şekilde muhafaza edilmelidir.
- Besinlerin ilaç ve deterjan gibi kimyasal maddelerden ayrı bir bölümde saklanması gerekir.
- Taze sebze ve meyveler bol ve temiz su ile yıkanmalıdır.
- Besinlerin temizliğinde deterjan gibi temizlik maddeleri kesinlikle kullanılmamalıdır.[iii]
Derleyen: Gıda Kimyageri Saadiyye Eryılmaz
[i] Yilmaz, H. Ö., & Arslan, M. “Acil Durum Ve Afetlerde Beslenme”. 1. Uluslararası Afet Yönetimi Kongresi Kongre Kitabı (IDMC 2018), s.71.
[ii]https://www.kizilay.org.tr/Upload/Dokuman/Dosya/86107045_afetlerde-beslenme-hizmetleri-kilavuzu.pdf
[iii] https://www.saglik.gov.tr/TR,11377/afet-durumlarinda-beslenme-hizmetleri.html