Gün geçmiyor ki bir hekimden yahut sağlıklı beslenme uzmanından D vitamininin faydasına ya da eksikliğinin etkilerine ilişkin yeni bir bilgi duymayalım. Kemiklerimiz ve kaslarımızdan kalp-damar sağlığımıza vücudumuzda pek çok farklı organda ve alanda işlev üstleniyor, pek çok hastalığa karşı direncimizi artırıyor. Son yıllarda bağışıklığı destekleyici etkisi ile de ön planda. Bu yazımızda siz sağlıklı hayat okurları için D vitamini ile ilgili soru-cevaplar derledik.
D vitamini nedir, ne işe yarar, nasıl ölçülür?
D vitamini vücutta önemli görevleri olan yağda çözünen bir vitamindir. D vitamininin temel görevi ihtiyaca göre kemik ve bağırsaklardan kalsiyum emilimini sağlamak, kandaki kalsiyum düzeyini ayarlamak, kemik erimesini engellemektir. D vitamini, iki yolla elde edilir. İlk olarak deride bulunan öncü maddenin, güneş ışınları etkisiyle başka bir forma dönüşmesi, emilimi, daha sonra karaciğerde ve ardından böbrekte aktif metabolit haline gelmesiyle elde edilir. İkincisi ise yediğimiz gıdalar yoluyla D vitamini öncü maddesinin alınması ve aktif formuna dönüşmesidir. Beslenmeyle alınan kalsiyumun bağırsaklardan emilmesi için D vitaminine ihtiyaç vardır. İnsan vücudunda D vitamini durumu kan tahlilinde 25-hidroksivitamin D düzeyi ölçülerek değerlendirilir.
D vitamini eksikliği niye önemlidir? D vitamininin görevleri nelerdir?
Gıdalar yoluyla alınan kalsiyum ve fosforun bağırsaklardan emilmesini sağlar. Bağırsaktan yeterli kalsiyum ve fosfor emilimi, kemikte sertliği sağlayan başta kalsiyum olmak üzere minerallerin birikmesi için önemlidir. D vitamini kemik erimesine neden olan bir hormon olan paratiroid hormonunun salgılanmasını baskılar. D vitamini yeterli olmayan bireylerde, kemik kırılganlığında artış, kas zayıflığı nedeniyle düşme eğiliminde artış olabilir.
Ayrıca son yıllarda D vitamini eksikliğinin iskelet sistemi dışında da çok önemli fonksiyonları olduğu anlaşılmıştır. Bağışıklık sisteminin zayıflaması, kalp-damar sistem bozuklukları, şişmanlık, şeker hastalığı, kanser gibi hastalıkların oluşumu, yaşlanma ve yaşam süreci üzerine de önemli etkileri olduğu bilinmektedir. D vitamini bağışıklık sistemi tarafından tüketilmesi gereken bir hormondur. Eksikliğinde tüm enfeksiyonlara karşı direnç düşer. D vitamini eksikliğinde bağışıklık sistemimizi koruyan akyuvarlar görevlerini tam yapamaz. D vitamini hem doğal hem de kazanılmış bağışıklıkta önemli rol oynar. D vitamini eksikliği olanlar kış aylarında daha kolay hasta olurlar. Son yıllarda yapılan çalışmalarda D vitamini eksikliğinin sadece tüberküloz (verem) değil, aynı zamanda kulak iltihabı, üst solunum yolu enfeksiyonları (nezle, farenjit, tonsilit) ve influenza (grip) enfeksiyonu için risk oluşturduğu bildirilmiştir. Bir çalışmada bir yıl süre ile günde 2000 U D vitamini takviyesi alanlarda soğuk algınlığı ve gribal enfeksiyonun gözlenmediği bildirilmiştir.
D vitamini eksikliği ile ilişkilendirilen rahatsızlıklar nelerdir?
Dünya çapında D vitamin eksikliği ile olduğu düşünülen, bazı deneysel ve gözlemsel çalışmalarla gösterilen 50 rahatsızlık şunlardır: İnsülin direnci, metabolik sendrom, hipertansiyon, Tip-1 ve Tip-2 diyabet, obezite, depresyon, şizofreni, hipoglisemi, gut, damar tıkanıklığı, lupus hastalığı (SLE), astım, KOAH, kronik bronşit, verem (tüberküloz), diğer alerjik hastalıklar, sedef, Multiple skleroz(MS), ALS, mevsimsel nezle ve gripler, akneler, polikistik over sendromu, bazı kanserler (lösemi, kolon, pankreas, prostat ve meme kanseri, mantar enfeksiyonları, kas ağrıları, kramplar, çölyak hastalığı, böbrek hastalıklarının birçoğu, kalp yetersizliği, kronik yorgunluk, saç dökülmesi, kilo verememe, inme geçirme, kemik erimesi, erken doğumlar ve gebelerde düşük riski, hashimoto, otizm, vertigo, migren, terleme bozuklukları, Parkinson, besin alerjileri,iltihabi barsak hastalıkları, spastik kolon, obsesif kompulsif bozukluk, çocuklarda gelişim ve öğrenme bozuklukları, iyileşmeyen yaralar, otoimmün hastalıklar.
D vitamini eksikliği toplumda ne sıklıkla görülür? Nedenleri nelerdir?
Toplumumuzda D vitamini eksikliğine sık rastlanır. Aynı zamanda dünyada da yaklaşık 1 milyar insanda D vitamini eksikliği olduğu tahmin edilmektedir. En sık nedenler; yeterli güneşlenememe, D vitamininden zengin besinlerin az tüketilmesi, çeşitli nedenlerle bağırsaklardan yeterince emilimin olmaması ve D vitamini metabolizmasında rol alan karaciğer ve böbrek gibi organların rahatsızlıklarıdır.
D vitamini eksikliği nasıl anlaşılır? Kimlere D vitamini eksikliği için test yapılmalıdır?
D vitamini eksikliği riski taşıyan bireylerde D vitamini düzeyleri ölçülerek anlaşılır. D vitamini eksikliği riski taşıyan kişiler; zamanlarının çoğunu veya tamamını iç mekânlarda geçirenler (yatağa/eve bağımlı kişilerde, bakımevleri/ huzurevlerinde kalanlar), D vitamini eksikliği ve yetersizliğine yol açabilecek bir hastalığı olanlar (karaciğer hastalığı, böbrek hastalığı, bağırsakta emilim problemi yapan hastalık (çölyak hastalığı gibi)), kemik erimesi olanlar, basit düşmelerle kırık gelişen kişiler, kan kalsiyumu düşük olanlar, kan fosforu düşük olanlar, kilo problemi olanlar, hiperparatiroidisi olanlar (paratiroid bezi fazla çalışması), D vitamini metabolizmasını etkileyecek ilaçlar (kortizon, epilepsi/sara ilaçları, barbituratlar, fenitoin, rifampin) kullananlar D vitamini düzeylerine baktırmalıdır.
D vitaminin doğal kaynakları nelerdir?
Günlük D vitamini gereksinimi; her gün kollar, bacaklar ve yüzün 20 dakika gün ışığına maruz kalmasıyla karşılanabilir. D vitamininin önemli bir kısmı (%80-90) güneş ışınları etkisiyle ciltte sentezlenir. Deri, D vitamininin hem sentezlendiği, hem de D vitamininin hormon olarak (otokrin ve parakrin olarak) etkili olduğu tek organdır. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki 15 faktörden yüksek güneş koruyucu kullananlarda deride D vitamini oluşamaz. Sentez için cilde direkt güneş ışını teması gereklidir. Güneş ışınlarının dünya yüzeyine ulaştığı açı D vitamini sentezinde etkilidir. Ülkemizin bulunduğu enlemde D vitamini sentezi Mayıs-Kasım ayları arasında gerçekleşir. Uygun ışın açısı (güneş ışınlarının yeryüzüne dik ulaştığı saatler) saat 10.00-15.00 arasında olduğundan, D vitamini sentezi için bu saatlerde güneşe çıkılması önerilir. Bu saatlerin dışında güneş ışınlarının etkisi D vitamini sentezi yönünden azalır. Güneşe çıkma süresinin, deri tipine göre değişmekle birlikte, 10-30 dk arasında olması önerilir. Koyu tenlilerde D vitamini sentezi daha zor olduğundan D vitamini eksikliği daha sık görülmektedir.
D vitaminin diğer önemli kaynağı gıdalardır. Bazı gıdalarda D vitamini doğal olarak bulunur. Bunlara tereyağı, süt, yulaf, tatlı patates, yumurta sarısı, sıvı yağlar, karaciğer, özellikle yağlı olan tuzlu su (deniz) balıklarından somon, sardunya ve ton balığı örnek verilebilir. Bitkilerden maydanoz, ısırgan otu, yoncada da D vitamini mevcuttur. Bazı ülkelerde süt ve süt ürünleri, ekmek, tahıllar D vitamini ile zenginleştirilmektedir. Ülkemizde henüz böyle bir uygulama söz konusu değildir. Ancak gıdalarla alınan D vitamini maalesef tek başına yeterli değildir. D vitamini içeren besin sayısının az olması nedeniyle, bu vitaminin az bir kısmı (%10-20) gıdalar ile alınır.
D vitamininin mevsimsel açıdan önemi var mıdır?
Yaklaşmakta olduğumuz kış günlerinde nezle ve grip başta olmak üzere üst solunum yolu enfeksiyonlarında artış görülür. Güneş ışığının yeterli olmadığı kış günlerinde vücudumuz yeterli D vitamini üretemez, bu eksiklik maalesef enfeksiyonların şiddetli geçirilmesine ve kolay hasta olmaya sebep olur.
Sağlıklı bir insanda D vitamini düzeyi ne olmalıdır?
Sağlıklı bir insanda kanda ölçülen D vitamini düzeyinin 30 ng/dl’ın üzerinde olması gerekir.
Güneş koruyucu kremlerin deride D vitamini sentezi üzerine etkileri var mıdır?
Faktör düzeyi 15 veya üzerindeki güneş koruyucu kremlerin kullanılması güneş ışınlarının deriye ulaşmasını %99 oranında engelleyerek D vitamini oluşumunu engeller.
D vitamini sentezini engelleyen güneşlenme türleri nelerdir?
Cam ve tül arkasından güneşlenme D vitamini sentezini engeller.
Gebelikte ve lohusalıkta D vitamini niye önemlidir?
Annenin gebelikte ve lohusalık döneminde normal kalsiyum dengesi için D vitamini düzeyinin yeterli olması gereklidir. Annede D vitamini eksikliği doğum zehirlemesi, gebelerde tansiyon yüksekliği, bebekte düşük doğum ağırlığı, çocuklarda diş minelerinde gelişme bozukluğu, doğuştan katarakt, Tip- 1 şeker hastalığı, zekâ geriliği ile ilişkili olabilir. D vitamin eksikliği çocuklarda bağışıklık sistemini zayıflatır. D vitamini eksikliği olan annelerden doğan bebeklere destek sağlanmazsa kan serumunda 25-OHD düzeyleri hızla düşer ve bu da yenidoğan döneminde kalsiyum düşüklüğü ve raşitizm hastalığına neden olabilir.
D vitamini eksikliğinin sonuçları nelerdir?
D vitamini eksikliği, kanda kalsiyum düzeyinin düşüklüğü (hipokalsemi), kanda fosfor düzeyinin düşüklüğü (hipofosfatemi), çocukluklarda kemiklerin yumuşaması ve eğrilmesi (raşitizm), erişkinlerde kemiklerin yumuşaması ve kas güçsüzlüğü (osteomalazi), kemik kütlesinin azalması ve kemik kırılganlığının artışı (osteoporoz) ile sonuçlanabilir. Birçok bilimsel çalışmalarda D vitamini eksikliğinin bağışıklık, kas gücü, kanser ve kalp-damar sistemi ile ilgili hastalıklarla ilişkili olduğu da gösterilmiştir.
Vücutta D vitamini düzeyini gösteren en iyi test hangisidir?
Vücudumuzun D vitamini düzeyini en iyi gösteren test “25 OH vitamin D’’ düzeyidir.
D vitamini eksikliği ve yetersizliği tanısı için kullanılan değerler nelerdir?
25 OH vitamin D düzeyi 20 ng/ml ve üzeri: normal/yeterli, 25 OH vitamin D düzeyi 10–20 ng/ml arası: D vitamini yetersizliği, 25 OH vitamin D düzeyi 10 ng/ml’nin altı: D vitamini eksikliği olarak tanımlanır. Kemik dışı etkileri için ise 25 OH vitamin D düzeyinin en az 30 ng/ml üzerinde olması tercih edilir.
Bununla birlikte tanı; kişinin yaşına, ihtiyacına, ek hastalığına, gebelik durumuna, mevsime, D vitamini ölçüm sonuçlarına ve hedeflenen D vitamini miktarına göre değerlendirilerek hekim tarafından konulur.
Fazla güneşlenmeyle D vitamini zehirlenmesi olur mu?
Hayır, vücuttaki mekanizmalar güneşte deride fazla D vitamini yapımını baskılamaz.
D vitamini eksikliğinde alınması gereken doz ne kadardır, tedavi nasıl değerlendirilir?
D vitamini eksikliğinin nedenine ve ciddiyetine göre değişebilir. Bu nedenle hekime danışılmalıdır. Hekime danışmadan D vitamini alınmamalıdır. D vitamininin bağırsaktan emilmesiyle ilgili sorun yaşayanlara D vitamini kalçadan enjeksiyon ile verilir. Tedavinin genellikle 3. ayında tedavinin etkisini görmek için tekrar D vitamini düzeyine bakılması uygun olur.
D vitamini eksikliğinde günlük kalsiyum alımının ne kadar olması gerekir?
31–50 yaş arası erişkinlerde günde 1000 mg kalsiyum; 51 yaş üstü erişkinlerde günde 1200 mg kalsiyum alınmalıdır. Kalsiyum gıdalarla alınabileceği gibi D vitaminiyle kombine edilmiş gıda takviyeleri yoluyla de alınabilir.
D vitamininin fazla alınması ne gibi sorunlara yol açabilir?
D vitamininin gıda takviyeleri yoluyla gereğinden fazla alınması D vitamini zehirlenmesi denilen bir tablo oluşturur. Bu durumda kan kalsiyumu yükselir (hiperkalsemi) ve buna bağlı böbrek taşı, böbrek hasarı, hayatı tehdit eden durumlara kadar varabilen sağlık sorunları ortaya çıkabilir. Bu durumu önlemek için hekim önerisi olmadan D vitamini kullanmamak gerekir.
Yaşlılarda D vitamini takviyesinin faydaları nelerdir?
Yaşlılarda vitamin D desteği düşmeleri azaltır, kas gücünü iyileştirir. Kırık riskini azaltır. Ayrıca bağışıklık sisteminden kalp-damar sağlığına kadar yukarıda sayılan faydaları söz konusudur.
D vitamini eksikliğinin ya da fazla takviye almanın yol açtığı tablolarla sık karşılaşan bir dahiliye uzmanı olarak kış mevsimine yaklaştığımız şu günlerde bir hekim kontrolünde D vitamini tahlili yaptırmanızı ve gerekli görüldüğü takdirde ve şekilde D vitamini takviyesi almanızı tavsiye eder, sağlıklı günler dilerim.
Dr. Maksude Hanedar Kılıç
Dahiliye Uzmanı
Kaynakça
1-Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği, Osteoporoz ve Diğer Metabolik Kemik Hastalıkları Çalışma Grubu
2-Kwak-Kim J. Humoral and cellular autoimmunity in women with recurrent pregnancy losses and repeated implantation failures; a possible role of vitamin D. Autoimmun Rev. 2016 Aug 1.
3-Ota K. Vitamin D deficiency may be a risk factor for recurrent pregnancy losses by increasing cellular immunity and autoimmunity. Hum Reprod. 2014 Feb.