Güne hangi kahvaltılıkla başlamayı tercih edersiniz? Ezine peyniri mi, Erzincan tulum peyniri mi, Kars kaşarı mı, Gemlik zeytini mi yoksa Tarsus zeytini mi, Ardahan çiçek balı mı Aydın kestane balı mı, Düzce acıkası mı, Afyon sucuğu yahut Kayseri pastırması mı, Yozgat parmak çöreği ya da Kilis katmeri mi, Zile pekmezi mi Karnavas Dut Pekmezi mi? Medeniyetler beşiği Anadolu’nun farklı mıntıkalarında neşet eden enfes lezzetlerin yalnızca bir kısmı bunlar; ortak noktaları ise “Coğrafi İşaret Tescili” altında bulunmaları[i].
Coğrafi işaretler, ayırt edici özelliği ile ön plana çıkan ve bulunduğu bölge ile özdeşleşen doğal ürünler, tarım, maden ve el sanatları ile sanayi ürünlerine verilen işaretlerdir. Söz konusu ürün Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından ait olduğu bölge adıyla anılır ve markalaştırılır. Bu suretle geleneksel bilginin bir ürün gibi şekillendirilmesi, paketlenmesi, alınıp satılması sağlanır. Ürünün kalitesi, geleneksel üretim metodu ve coğrafi kaynağı arasında kurulan sıkı bağı simgeleyen bir güvence oluşur[ii].
Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu’ndan alınan bilgilere göre Şubat 2018’e kadar ülkemizde coğrafi işaret alan 315 ürün, başvuru aşamasında bekleyen ise 415 ürün bulunmakta. Ülkemiz bunlar haricinde coğrafi işaret alabileceği tespit edilen 2 bin 500 ürüne de ev sahipliği yapıyor[iii]. Bir ürünün ülkemiz bünyesinde tescillenmesi hem ülke hem dünya çapında tanınırlığının ve katma değerinin artmasına vesile oluyor. Bu tescilin geçmişten gelen mirası sürdürmekle beraber turizme de büyük katkısı var. Coğrafi işaretli ürün tescili sadece tarım ürünlerini değil Şile bezi, Kahramanmaraş bıçağı, Soğanlı bez bebekleri gibi diğer geleneksel ürünleri de koruma altına alıyor. Coğrafi işaretli ürünlerin tanıtılmasına yönelik faaliyetler yürüten işletmelerin sayısı ise şimdilik oldukça az[iv].
2018 yılı Ocak ayı itibariyle tescilli coğrafi işaretli ürünlerde amblem kullanımı zorunlu hale geldi ve Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescil işlemleri tamamlanan tarım ve tarım dışı ürünler de coğrafi işaret amblemi ile marketlerde yerini aldı. Coğrafi işaret ambleminin 3 ayrı rengi bulunuyor. Kırmızı renkli amblem menşei ürünler, yeşil renkli amblem mahreç ürünler, turkuaz renkli amblem ise geleneksel ürünler için kullanılıyor. Malatya Kayısısı, Aydın İnciri gibi eğer sadece o bölgede yetiştiriliyorsa bunlara menşei deniyor ve kırmızı logodan oluşuyor. Antep Baklavası, Akçaabat Köftesi, Adana Kebap gibi belli bir bölgeye ait ancak başka şehirlerde de üretilebiliyorsa bunlara mahreç deniyor ve yeşil logodan oluşuyor. Geleneksel ürünler ise turkuaz renkli amblem ile temsil ediliyor. Tüm bu coğrafi işaret amblemleri sene boyu market raflarında yahut mevsiminde açık satışın yapıldığı aktar gibi tezgahlarda yerini alıyor[v]. Coğrafi işaret amblemi, ürünün tescili yapılmış, üretim yöntemleri belli olan, güvenli ve sağlıklı bir şekilde tüketebilecek bir ürün olduğunu ifade ediyor. Amblemi taşıyan ürünün zikredilen özellikleri taşıyıp taşımadığıysa yine ilgili kurumlar tarafından denetlemeye tabi tutuluyor.
Coğrafi işaret menşei taşıyan geleneksel ürünlere bir örnek olarak peynirde ilk tescilin sahibi olan Ezine peyniri; asırlardır Ezine, Ayvacık ve Bayramiç bölgesinde yetişen hayvanlardan elde edilen inek, koyun ve keçi sütlerinin karışımıyla üretiliyor. Ezine ilçesinde 25 peynir üreticisi tarafından yaklaşık 7,5 milyon kilogram Ezine peyniri üretiliyor. Ezine peynirinin hakikisi, teneke ve paketlerin üzerinde Ezine Peynirciler Derneği’nin “EPD” logosunu mutlaka taşıyor. Paketinde Ezine tipi peynir yazan peynirler ise maalesef hakiki Ezine peyniri değil[vi]. Benzer bir durum Maraş dondurması yerine paketinde Maraş usulü dondurma yazan ürünlerde de söz konusu. Bu ürün de Ezine peyniri gibi menşei tescilli bir ürün, üretiminde Maraş dağlarında yetişen keçinin sütü ve salep kullanılmadığı takdirde aynı geleneksel lezzeti aramak hem üreticiler hem tüketiciler için hüsranla sonuçlanıyor.
Helal ve sağlıklı gıda tüketiminin maddi olduğu kadar manevi gıdalanmaya vesile olduğunu bilen biz bilinçli tüketiciler için coğrafi işaretli ürünlere sahip çıkmak da pek tabi önem arz ediyor. Bunu memleketimizin coğrafi işaret almaya muntazır ürünlerini Türk Patent ve Marka kurumuna ileterek [vii] ve alışverişlerimizde coğrafi işaret amblemi taşıyan ürünleri[viii] tercih ederek yapabiliriz.