Esranur Tellioğlu (İlahiyatçı ) –
İslam’ı bir yaşam biçimi olarak kabul eden Müslümanlar, insanın temel ihtiyaçlarından olan uyku konusunda dinin açıklamalarını dikkate almaktadır. Bilgi kaynakları (Kur’an ve sünnet) uyku hakkında izahlarda bulunmakta ve (akıl) uykunun hikmetlerinin kavranmasına olanak tanımaktadır. İslam, uykuyu Allah’ın kullarına lütfettiği bir nimet olarak değerlendirirken aynı zamanda ölüm ve dirilişe dair büyük bir işaret olarak sunmaktadır. Kur’an ayetleri ve hadisler uykunun yalnızca bir dinlenme hâli olmadığını, aynı zamanda kulluk ve ibadet bilincini pekiştiren yönünün de bulunduğunu ifade etmektedir.
Uyku kelimesi Türkçe, “Dış uyaranlara karşı bilincin, bütünüyle veya bir bölümünün yittiği, tepki gücünün zayıfladığı ve her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı dinlenme durumu; hab”[1] şeklinde tanımlanmaktadır. Kur’an’da ise uykunun karşılığı olarak nevm, uyku; sinetun, uyuklama, şekerleme; nuâs, hafif uyku; rukâd, tatlı uzun uyku anlamlarında kullanılmaktadır.[2]
Ayetlerde uyku, dinlenme aracı olarak ifade edilmektedir.[3] Allah (c.c.) geceyi, bir sükûnet örtüsü, gündüzü çalışma zamanı,[4] her iki vakti de gerek uyuma gerekse Allah’ın lütfundan arama süreci kılarak kudretinin delillerini göstermektedir. [5]Uyku sadece bir ihtiyaç değil Allah’ın insan üzerindeki tasarrufunun açık bir göstergesidir. Bununla birlikte uykunun ölümle benzerliği hakkındaki ayetler de dikkat çekmektedir. Eceli gelen insanların ruhlarının ölüm sırasında, eceli gelmeyenlerinkinin ise uykusunda alınması, düşünen toplum için ibret alınacak bir iş olarak ifade edilmektedir.[6] “Uyku, zayıf ve küçük bir ölüm; ölüm ise büyük ve şiddetli bir uyku. Uykudan uyanış, hayata dönüş; ölümden diriliş ise ebedi yaşayıştır.” [7]Uykunun, adeta ölümün küçük bir örneği olduğunu göstermektedir. Uyuyan kimse, ruhen Allah’a teslim olmuş durumdadır. Uyanış ise öldükten sonra dirilmeye bir işarettir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s.), uyanınca: “Bizi öldükten sonra dirilten Allah’a hamdolsun. Dönüş O’nadır.”[8] şeklinde dua ederdi.
Hz. Peygamber (s.a.s.) uykudan önce abdest alınması ve sağ tarafa yatılması tavsiyelerinde bulunmaktadır.[9] Bununla birlikte abdest aldığında dişlerini misvakla temizlediği, uyandığında da misvak kullandığı[10], sağ elini sağ yanağının altına koyacak şekilde uyuduğu[11] rivayet edilmektedir. Modern tıp, sağa yatmanın kalp üzerindeki baskıyı azalttığını, mide sıvısının yemek borusuna kaçmasını engellediğini ve lenf drenajını kolaylaştırdığını ortaya koymaktadır. Bu faydalar, sünnetin hikmet boyutunu gösteren birer örnektir.
Hz. Peygamber’in (s.a.s.), öğle saatlerinde kısa bir uyku olan kaylûlenin güzel bir adet olduğuna[12] ve gece ibadeti için kolaylık sağladığına dair ifadeleri bulunmaktadır.
Uyku, yetişkinlerde olduğu gibi çocukların da manevi hayatlarını şekillendirmede önem arz etmektedir. Çocukların ruhsal, zihinsel ve manevi gelişimleri birçok faktöre bağlıdır. Bunlardan biri de uyku düzenidir. Uyku, fiziksel dinlenme sağlamanın yanında aynı zamanda çocukların gün içindeki davranışları, dikkat düzeyleri ve ibadet alışkanlıklarını da doğrudan etkilemektedir. Müslümanlar için sağlıklı bir uyku düzeni, manevi hayatın önemli bir parçası olarak görülmektedir. Hz. Muhammed (s.a.s.) çocuklara yedi yaşından itibaren namaz alışkanlığının kazandırılmasını öğütlemektedir.[13] İbadet alışkanlığının kazanılabilmesi için çocukların düzenli ve dengeli bir uyku programına sahip olmaları gerekmektedir. Geç saatlere kadar ekran karşısında kalan, düzensiz uyuyan çocuklar; sabah namazına kalkmakta ya da dinî duyarlılık geliştirmekte zorlanabilmektedirler.
İmam Gazzâlî; çocuk terbiyesinde oyun, beslenme ve uykunun ölçülü olması gerektiğini ancak asıl hedefin ruhi eğitim ve ahlakî olgunluk olduğunu vurgulamaktadır.[14]
Uyumadan önce dua etmek, Fâtiha ve İhlâs gibi sureleri okumak, çocuklarda Allah ile bağ kurma bilincini güçlendirmektedir. Bu alışkanlıklar, onları hem huzurla uyumaya hem de günün muhasebesini yapmaya teşvik edebilir. Ebeveynlerin bu süreçte denetleyici bir üsluptan ziyade çocuklara rol model olması, alışkanlık kazandırmayı kolaylaştırmaktadır. Kendisi dua ederek uyuyan, evde huzurlu bir gece düzeni sağlayan bir anne-baba; çocuklarına farkında olmadan büyük bir manevi miras bırakacaktır.
Düzenli bir uyku hayatı, çocukların zihinsel ve manevi gelişimini desteklemektedir. İbadet alışkanlıklarının yerleşmesi, ruhen dengeli bireyler olmaları ve Allah ile bağlarının güçlenmesi için uyku düzeninin disiplinli ve bilinçli bir şekilde oluşturulması, ebeveynlerin bu süreci sevgi ve istikrarla yönetmesi önem arz etmektedir.
Sonuç olarak uyku, çocuklarda ve yetişkinlerde hem beden hem de ruh için ihtiyaçtır. Düzenli ve dengeli bir uyku, insana dünya ve ahiret hayatını kazanma açısından lütfedilmektedir. Bu farkındalıkla birlikte her uyku, insana onun fani oluşunu her uyanış ise Hayy ismini ve öldükten sonra dirilişi hatırlatmaktadır. Gaybî olanın bir delili ve Allah’ın kudretinin bir işareti hükmündedir. Uykuyu Kur’an ve sünnet merkezli okumak; onun rahmet, ibret ve hikmet boyutlarını anlamak konusunda insanlara yardımcı olacaktır. Bu anlayışla Müslümanlar, vaktini bilinçli kullanacak; her konuda olduğu gibi uyku konusunda da itidali elden bırakmayacak ve dönüşün O’na olduğu bilinciyle uyuyup uyanacaklardır.
- Dil Kurumu Sözlükleri, Güncel Türkçe Sözlük, uyku
- H.Mehmet Soysaldı, Kur’an ve Hadisler Perspektifinden Uyku Hakkında Bir Değerlendirme, İ.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, Güz 2018 81-83.
- Nebe, 78/9
- Furkân, 25/47
- Rûm, 30/23
- Zümer, 39/42
- Prof. Dr. Hasan Tahsin Feyizli, Feyzü’l-Furkân Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meali, Server Yayınları, Zümer, 39/ 42.
- Buhârî, Daavât, 8.
- Buhârî, Vudû’, 75.
- Buharî, Kitâb’ut Tahâret, b. 76, c.1; Müslim, Kitâb’ut Tahâret, b. 15, n. 255/46, c.1, s.220; Neseî, Kitâb’ut Tahâret, n.2, c.1; İbn Mâce Kitâb’ut Tahâret, b. 7. n. 286, s. 105, c.1
- Camiüssağir, Hadis no:6558
- İbn Hacer, XI, 72.
- Ebû Dâvûd, Salât 26; Tirmizî, Mevâkît 182.
- İhyâü Ulûmi’d-Dîn, Rub’u’l Mühlikât, cilt:3